بنای عظیم با معماری هنرمندانه و نمایی تاریخی، در میدان بزرگ آزادی ، سربرافراشته و نظاره گر همیشگی حضور میلیونی ملت بیدار و تاریخ ساز ایران اسلامی است . این بنای با شکوه ، یکی از مراکز فرهنگی، هنری کشور عزیزمان می باشد.

ایران، با بهره گیری از میراث غنی معماری ایرانی، فنانت و نهایت مهارت معماران و هنرمندان این کشور را به نمایش گذاشته است. طرح بنا ، برداشتی از معماری دوره باستانی، اسلامی و تلفیق بنا با معماری مدرن میباشد و دارای ویژگی ها و طرح های بی نظیری بوده بطوریکه : در نمای آن حدود 25000 قطعه سنگ با نزدیک به 15000 شکل متفاوت با سطوح پیچیده و قوس دار به کار رفته، سنگ های به کمک الگوهای مخصوص از قطعاتی بزرگ که گاهی طول آنها به 6 متر می رسد ، تراشیده شده و تا 40 سانتیمتر ضخامت دارند و از آنها به عنوان قالب دائمی بتون استفاده شده است.

استخوان بندی اصلی از بتون مسلح است، و سنگهای ضخیم و سفید معدن جوشقان (اصفهان) آن را میپوشاند کارهای اصلی سنگ از استخراج تا نصب به عهده سنگ کاران با ذوق کشورمان بوده است دربهای ورودی اصلی از انواع سنگ گرانیت همدان سنگ خارا ساخته شده و حدود هفت تن وزن دارد ، و همچنین سنگ های کف و آب نما ها و .... از کردستان استخراج شده که نشان دهنده غنای معادن ایران می باشد. پایه های اصلی بنا پر مستطیل پایه به ابعاد 62 42 متر استوار شده اند و با هندسه ای بدیع به ترتیبی پیچ می خورند که استواری قوس طاق اصلی را در محور اصلی بر پایه ها ممکن می سازند.

نمای ضلع شرقی و غربی طاق بزرگی است، با الهام از طاق کسری و منحنی قوس طاق های ساسانی، که معماری ایران باستان را تداعی مینماید. بر افراز قوس ساسانی، قوس شکسته محراب گونه ای که سطح آن با طرح «پر طاووسی و کاشیکاری معرف» شکل گرفته تعبیه شده که با هندسه مخصوص به طاق باستانی منتهی می گردد که این طرح و نمای ضلع شمالی و جنوبی یاد اور دوران معماری اسلامی نیز میباشد پیشانی بنا معرف برجهای قدیم ایران با سربرجی های دوران سلجوقی و غزنوی و برج و باروری بناهای ایرانی است، و در چهارسوی نمای برج شیارهای آبی معرف که به طرز عمودی قرار گرفته، کشیده گی قامت و زیبایی آن را دو چندان نموده است. برج دارای 3 طبقه است ، طبقه اول در ارتفاع 23 متر و دوم در 33 متر واقع شده که چگونگی معماری داخل برج، فضا سازی و طرحهایی زیبا از دیواره ها و سقف با سبکهای معماری سنتی و مدرن را به تماشا میگذارند، و در مواقعی از فضای طبقات بعنوان نمایشگاه استفاده میگردد. در طبقه سوم که به نام برج منتهی می گردد، شیار و دریچه هایی با طرح لانه زنبوری برای نظاره بازدید کنندگان از دور نمای شهر تهران پیش بینی گردیده. وجود گنبدی با کاشیکاری معرق که خود معرف ذوق و هنر کاشیکاران ایرانی نیز است، از دیگر ویژگیهای آن میباشد وجود چهار آسانسور و دور راه پله از سالن همکف با 286 پلکان دسترسی به طبقات و یام را ممکن می سازد. ارتفاع از سطح میدان 45 متر طول بنا 63 متر عرض بنا 42 متر ارتفاع قوس اصلی 21 متر می باشد

در ابتدای در ورودی اصلی، راهرویی مانند تونل قرار گرفته که گذرگاه پیشینیان نام گذاری گردیده است. این گذرگاه دارای 4 ویترین بزرگ دیواری، حاوی اشیاء نفیس باستانی متعلق به دوران هزاره قبل از میلاد میباشد این دالان به شکل دهلیزهای قدیمی شیب دار با تعبیه پله ها و دیوارهای مستقر بر ستونهای قطور و موزون با معماری زیبا و مدرن بازدید کننده را به عمق زمان و ژرفای تاریخ رهسپار می سازد .

استخوان بندی اصلی بنا از بتن مسلح است و سنگهای ضخیم معدن جوشقان ( اصفهان ) آن را می پوشاند. کلیه سنگهای بنا که تا 405 سانتیمتر ضخامت دارند . به عنوان قالب دائمی بتن استفاده شده است.
پایه های اصلی بر مستطیل پایه با ابعاد 3624 متر استوار شده اند و با هندسه ای بدیع به ترتیبی پیچ می خورند که استواری قوس طاق اصلی را در محور اصلی بر پایه ها ممکن می سازند.
بنا از نظر کارهای سنگی بی نظیر است به طوری که نمای آن حدود 25000 قطعه سنگ ، تقریبا به 15000 شکل متفاوت . با سطوح پیچیده و قوس دار به کار رفته است. و کارهای اصلی سنگ از استخراج تا نصب به عهده سنگ کاران با ذوق کشورمان بوده است.

درهای ورودی اصلی از انوانع سنگ گرانیت همدان (خارا) ساخته شده و در حدود 7 تن وزن دارد. و همچنین سنگهای کف و آب نماها و ... که از کردستان استخراج شده نشان دهنده غنای معادن ایران و هنرمندان کشور است.
نمای بنای برج با تلفیقی از معماری دوره باستانی و اسلامی طراحی و بنیان شده است . نمای ضلع شمالی و جنوبی نشانگر سبک معماری دوران اسلامی است .
نمای ضلع شرقی غربی طاق بزرگیگ است با الهام از طاق کسری و منحنی تقوس طاقهای ساسانی که معماری ایران باستان را تداعی می نماید ساخته شده اند.
بر فراز قوس ساسانی قوس شکسته، محراب گونه ای است که سطح قوس با طرح پر طاووسی و کاشیکاری معرق شکل گرفته است. قوسها با هندسه مخصوص به طاق باستانی منتهی می گردد. پیشانی بنا معرف برج های قدیم ایران، با سر برج های دوران سلجوقی و غزنوی و برج و باروهای بناهای ایرانی است.

در 4 سوی نمای برج شیارهای ابی معرق که کشیدگی قامت و زیبایی آن را دو چندان نموده است، معرف ذوق و هنر کاشیکاران ایرانی است، برج دارای 3 طبقه و 4 آسانسور می باشد، و دو راه پله در ضلع شمال شرقی و جنوب غربی در سالن هم کف با 286 پله دسترسی به طبقات و بام را ممکن می سازد .
شکل طاق اصلی از طاق کسری در دوره ساسانی الهام شده که با تقاطع چهار تیغه قطری و با رسمی سازی‌ها و استفاده از هندسه مخصوص ایرانی بوجود آمده است .

تیسفون که به زبان پهلوی « ته سی فون » تلفظ می شده و رومی ها آن را کنیسفون می نامیدند شهری باستانی در کناره شرقی دجله و در هفت فرسنگی بغداد کنونی بوده است. تیسفون که با پل ها و آب بندهای روی دجله در دوسوی رود گسترش یافته بود در اواخر دوران ساسانی دچار طغیان رودخانه و شکستگی سدها گردید. نوشته اند که در زمان قباد پدر خسرو انوشیروان در سد دجله نزدیک دشت میشان شکاف افتاد و بسیاری از کشت زارها زیر آب رفت اواخر روزگار خسرو پرویز نیز طغیان دجله و فرات چند سد را در هم شکست که برای بازسازی آنها تلاش بسیار شد. در همین زمان بر اثر زلزله قسمتی از ایوان کسری (کسرا) نیز شکست برداشت، بعدها تاریخ نگاران اسلامی این رویدادها را نشانه های سقوط سلسله ساسانی شمردند.
طاق کسری بنایی عظیم و با شکوه در ساحل راست رود دجله است که گفته اند در زمان خسرو انوشیروان ساخته شده است. این بنا را مهم ترین اثر معماری دوره ساسانی و نمودار ویژگی های آن می شمردند یکی از جغرافیا نویسان دوره اسلامی که خود ایوان مدائن و کاخ سفید منتسب به دوره اشکانی را در نزدیکی آن دیده، شرحی حیرت انگیز از عظمت و شکوه آنها نوشته است. از این بناها اکنون جز ویرانه هایی به چشم نمی خورد.

در حمله اعراب یزدگرد سوم همراه دربار و حرم سرا و گنج های خود از پایتخت گریخت و در سال 516 ٫ 637 م هنگامی که اعراب تکبیر گویان وارد تیسفون شدند پایتخت را حالی یافتند. گویند که سعد بن این وقاص سردار سیاه عرب از دیدن عظمت و جلال ایوان کسری هشت رکعت نماز فتح به جای آورد. از آن پس شهرهای حیره و کوفه نزدیک مدائن ساخته شد و تیسفون رو به ویرانی نهاد.

در میانه قرن دوم هجری ٫ هشتم میلادی منصور خلیفه عباسی خواست از مصالح ایوان کسری شهر بغداد را بسازد اما خالد برمکی وزیر ایرانی او این کار را درست ندانست خلیفه او را به تعصب ایرانی گری متهم کرد اما هزینه گزاف خراب کردن و حمل مصالح خلیفه را واداشت که از تصمیم نابخردانه خود بازگردد ایوان کسری نجات یافت اما در اواخر قرن سوم هجری ٫ نهم میلادی به دستور خلیفه مقداری از سنگ های آن را در ساختمان قصر تاج در بغداد خاوری به کار بردند امروزه در کنار ویرانه های تیسفون که تا قرن چهارم هجری ٫ دهم میلادی شهری کوچک اما پر جمعیت بود گور سلمان فارسی یکی از نزدیک ترین صحابه بیغمبر اکرم (ص) قرار دارد که به سلمان پاک مشهور است.

ویژگی‌های فرمی برج آزادی

در هندسه معماری ایران غالبا شکست خطوط راست در پلان های ساده و انحراف و تبدیل آنها به سطوح شکسته و بالاخره گرایش منحنی در ارتفاعات به ترتیبی است که می توان گنبدها و قوس های ایرانی را بر آنها استوار کرد. این شیوه در معماری بنای آزادی نیز بکار رفته و تیغه های قطری در اینجا با پیچش آرام و شکستگیهای خویش تشکیل طاقی با شبکه های متقاطع و رسمی سازی های ایرانی و همچنین استواری گنبد ، خلق فضا های ایرانی را امکان بخشیده است. با توجه به سابقه ی کار در معماری قدیم ایران و این که نظم هندسی اساس استوار شکل های ظاهری است ، در نمای اصلی بنای آزادی چهار مربع اصلی 21 21 متر اساس کار قرار گرفته است . به طوری که طاق اصلی در مربع مرکزی قرار دارد و امتداد پایه های بنا در امتداد قطر دو مربع جانبی ، نقطه اوج طاق شکسته است و تاج طاق اصلی در مرکز مربع چهارم استوار شده است. در اندازه های مهم بنا اندازه سه متر در افق و ارتفاع تکرار می شود این اندازه در استقرار حلقه های قطور بتنی که از داخل نگهدارنده پایه های چهارگانه بنا می باشد نیز رعایت شده است ، قوس های اصلی بنا همه از نوع قوس های مخروطی است که معادلات ریاضی آنها معین است. این معادلات امکان داده است تا مقاطع متعدد از حجم در ارتفاعات مختلف محاسبه و به اجرا در آید .

بن‌مایه‌های هندسه کهن در بنای آزادی

ساختار بناي آزادي همچون تمامي بناهاي مهم ايراني اسلامي تابع ارزش هاي زيبايي شناختی حکمت کهن این سرزمین است. سیطره و حاکمیت اندیشه هندسي ، در روح بنا نیز به شکلی عجیب به دست معماران ایرانی تسهیل شده است، قرينه هاي بكار رفته در فرم ها ، توازن و تناسب خاصی را در کل اثر بجا گذاشته است . چرا که « از اصلي ترين اجزاء تعريف جمال و زيبايي در هنر اسلامی ، تناسب است .» که تناسب نیز جزئی از حکمت هندسه کهن به حساب آمده و گستره عجیب آن چنان در ذهنیت و ناخودآگاهی انسان ایرانی ریشه گرفته است که میتوان حاکمیت آن را در تمام هنرهای ايراني اسلامي ، آشکارا مشاهده نمود . یکی از دلایل آن این است که « از گذشته هاي دور هندسه به دلیل هویت نیمه تجریدی اش خود همچون قالبي مثالي و خيالي ، تنها ابزار هنرمند مسلمان در صورت بخشي جمال هستی و نیز خلق صور و نمادهاي عوالم فوقانی در فرم معماري و نقوش هندسي ) در ارابسك يا اسليمي ( بكار می رفته است . چيزي با تامل در تاریخ اندیشه و حکمت تمدن اسلامي ، مي توان آن را به وضوح دریافت . » از این رو در حکمت کهن ایرانی اسلامی هندسه جایگاه ویژه ای دارد ، انسان دیروز توانست با اصول هندسه، زندگی خود را به قاعده و در نظم روحی خود آن را بکار گیرد. « در کتاب « عناصر بنا » که در تاریخ ۸۰۲ هجري مولفي مسلمان ( اما ناشناس ) نگاشته، آمده است؛ عجب مدار که حیات جمله ي علوم به هندسه است و هیچ افزاری نیست که به کار برند بدون آن که تناسب داشته باشد و تناسب خود اندازه باشد و ابزار یا آلت ارض است و هندسه عبارت از ... اندازه ارض است بدین سبب است که گویند جمله آدمیان به هندسه زنده اند، خواهی دانست که بر جمله حروف عالم ... بنایی را فضیلت است و بیشتر علم آن هندسه است . »

ریاضیات و هندسه در جهان اسلام از یک سو چنان ارج و قربی یافت که لقب علم مقدس را گرفت و از دیگر سو تشابه و اشتراک در برخي بنيان هاي نظري ، پیوند میان هنر و ریاضیات در هنر اسلامی را چنان گسترده ساخت که امروزه کمتر محققي مي تواند نسبت به این پیوند بی اعتنا باشد. چنان که در کتاب « عروج انسان ، موسيقي افلاك » ، « ج . برونوسكي » آورده است: « در تمدن اسلامي هنرمند و ریاضیدان ، به معناي واقعي كلمه يكي شده اند این همه ریشه در دورنیات و سرشت انسان دیروز لانه کرده است. هویت تاريخي ما همیشه در جستجوي نظم دادن و تعالی بخشیدن به خویش از ریاضیات و نجوم سدو جسته است نمود. بیرونی و کمال یافته این ذهنیت را مي توان در معماري اسلامي ايراني بازیافت. درست از این منظر است که بناي آزادي به گذشته کشیده میشود و به همین علت است که بار تاريخي عظيمي را از گذشته به امروز کشانده و بر دوش دارد .